سالیابی منتخبی از نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران با استفاده از آزمایش کربن 14

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 مؤسسۀ الهیات اسلامی، دانشگاه پادربورن، پادربورن، آلمان.

2 موزه تاریخ و هنر وین، وین،اتریش.

3 بخش علوم پایه، دانشگاه صنعتی زوریخ، زوریخ، سوئیس.

4 گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

5 بخش حفاظت و مرمت اسناد و کتب خطی، کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، تهران، ایران

6 بخش کرپوس کرانیکوم ، فرهنگستان علوم برلین ـ برندنبورگ، برلین، آلمان.

چکیده

هدف: در این مقاله نتایج آزمایش کربن 14 که در چارچوب پروژۀ «ایرانکران» (ایران‌قرآن) و به منظور سالیابی منتخبی از نسخه‌های خطی محفوظ در کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران انجام شده، ارائه و تحلیل می‌شود. نسخه‌های خطی ارائه شده در این مقاله، علاوه بر یک برگ پوست‌نوشت قرآنی متعلق به سدۀ چهارم هجری/ دهم میلادی، نسخه‌های خطی ارزشمند و متنوعی از میراث فرهنگی ایرانی و اسلامی، شامل واژه‌نامۀ عربی مجمل‌اللغه، دانشنامۀ پزشکی ذخیرۀ خوارزمشاهی، مثنوی پنج گنج نظامی، آداب الفلاسفه منسوب به حنین بن اسحاق و یکی از کهن‌ترین نسخه‌های اوستا وندیداد، بررسی شده‌اند که تاریخ آنها به سده‌های میانۀ (قرون پنجم تا یازدهم هجری/ قرن یازدهم تا هفدهم میلادی) بازمی‌گردد.
روش پژوهش: گرچه نسخه‌های خطی منتخب همگی انجامه دارند، درستی و اصالت تاریخ‌های مذکور در این انجامه‌ها، گاه به دلیل مشاهدۀ دستکاری در انجامه‌ها و گاه به سبب تردید در اصالت نسخه، تا به حال محل بحث و مناقشه میان نسخه‌شناسان و پژوهشگران بوده است.
یافته‌ها: به جز نسخۀ آداب الفلاسفه که درستیِ تردید برخی پژوهشگران در اصالتش با نتیجۀ به دست آمده از آزمایش کربن 14 نیز تأیید شد، نتایج حاصل از این آزمایش بر روی دیگر نسخه‌های مورد بحث در این مقاله با تاریخ‌های مندرج در انجامه‌های نسخه‌ها سازگارند.
نتیجه‌گیری: در این مقاله نشان داده می‌شود که سالیابی نسخه‌های خطی با استفاده از آزمایش کربن 14 کمک شایانی به حل این مناقشه‌ها می‌کند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Carbon Dating Analysis of Manuscripts Kept in the Central Library of the University of Tehran

نویسندگان [English]

  • Ali Aghaei 1
  • Faranak Bahrololumi 2
  • Irena Hajdas 3
  • Rasoul Jafarian 4
  • Lili Kordavani 5
  • Michael J. Marx 6
1 Paderborn Institute of Islamic Theology, University of Paderborn, Paderborn, Germany.
2 Kunsthistorisches Museum , Vienna, Austria.
3 Ion Beam Physics Laboratory (LIP), ETH Zürich, Zürich , Switzerland.
4 Department of History, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Tehran, Iran.
5 Department of Conservation and Restoration of old books and manuscripts, Central Library and Documentation Center, University of Tehran, Tehran, Iran.
6 Research Center Corpus Coranicum, Berlin-Brandenburg Academy of Sciences and Humanities, Berlin/Potsdam, Germany.
چکیده [English]

Objective: This paper will present and analyzes the results of the carbon dating campaign carried out in the project “Irankoran” at the Central Library of the University of Tehran (hereafter, CLUT). During the last years, the project “Corpus Coranicum” has undertaken systematic approaches for dating (mostly Qur’anic) manuscripts by the analysis of carbon dating with its focus on the first millennium. Manuscripts presented here consist of one quiet old fragment of the Qurʾān on parchment dated before the year 1000 CE and a selection of precious and diverse manuscripts from Iranian and Islamic heritage, including the Arabic dictionary Muǧmal al-Luġah, the medical Encyclopaedia Ḏaḫīra-ye Khwārazmšāhī, the poetry Panǧ Ganǧ of Neẓāmī, Ādāb al-Falāsifah attributed to Syriac scholar Ḥunayn b. Isḥāq (d. 873 CE), and one of the oldest versions of the Avesta Wīdēwdād.
Methods: Since the dates of these documents have been the subject of discussions and disputes among philologists and scholars, the results of the carbon dating analysis presented here can help us enhance our understanding of the history of these manuscripts.
Results: The results of the carbon dating of the selected objects clearly show that, with the exception of the Ādāb al-Falāsifah, the authenticity of its date had been already doubted by the specialists of the field manuscript studies, the colophons of other manuscripts, even in cases where they were suspected of being tampered with, present most likely the accurate original dates of the corresponding manuscripts.
Conclusions: Thus, the current carbon dating results offer perspectives on documents mainly from the second millennium.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Carbon Dating Analysis
  • CLUT
  • Project Irankoran
  • Manuscripts
  • Kūfī Qur’an Fragment on Parchment
  • Muǧmal al-Luġah
  • Ḏaḫīra-ye Khwārazmšāhī
  • Panǧ Ganǧ of Neẓāmī
  • Ādāb al-Falāsifah
  • Wīdēwdād

مراجع

افشار، ایرج (1392). «نسخه‌ناشناسی وندیداد 976». در وندیداد ساده (اوستای 976ت) (1392). به کوشش ایرج افشار و کتایون مزداپور. تهران: سازمان انتشارات فروهر.
بحرالعلومی شاپورآبادی، فرانک (1378). روشهای سالیابی در باستان‌شناسی. تهران: سمت.
تفضلی، احمد (1376). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام به کوشش ژاله آموزگار. تهران: سخن.
جرجانی، اسماعیل بن حسن (1390). ذخیرۀ خوارزمشاهی (چاپ عکسی از روی نسخۀ خطی کهن). به‌کوشش حسن تاج‌بخش، تهران: امیرکبیر.
حکیم، سیدمحمدحسین (1389). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، ج 20. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و دانشگاه تهران، کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد.
حنین بن اسحاق (1985). آداب الفلاسفه اختصره محمد بن علی بن ابراهیم بن أحمد بن محمد الأنصاری. چاپ عبدالرحمن بدوی. کویت: معهد المخطوطات العربیه.
دانش‌پژوه، محمدتقی (1340). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران. ج 9. تهران: دانشگاه تهران، موسسه چاپ و انتشارات.
 دانش‌پژوه، محمدتقی (1345). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران. ج 15. تهران: دانشگاه تهران، موسسه چاپ و انتشارات.
السامرائی، قاسم (1390). علم الإکتناه العربی الإسلامی. ریاض: مرکز الملک فیصل للبحوث و الدراسات الإسلامیه، 2001.
سیدی، محمد (1367). ابن‌فارس. در دایرة المعارف بزرگ اسلامی. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. (ج 4، ص 368-373). تهران: مرکز دایره المعارف اسلامی.
شهابی، علی اکبر (1334). نظامی شاعر داستاسرا. تهران: کتابخانه ابن سینا.
عواد، کورکیس (1982). أقدم المخطوطات العربیه فی مکتبات العالم المکتوبه منذ صدر الإسلام حتی سنة 500 هـ (1106 م). بغداد: منشورات وزرارة الثقافه و الإعلام.
فنخا (1391). فهرستگان نسخه‌های خطی ایران. به کوشش مصطفی درایتی. ج 16. تهران: سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران.
قاسملو، فرید (1385). جرجانی، اسماعیل بن حسین. در دانشنامۀ جهان اسلام. زیر نظر غلامعلی حداد عادل. (ج 10: 166-170). تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی. دسترسی برخط در 24 آذر 1401https://rch.ac.ir/article/Details/9647 .
کردوانی، لی‌لی، رویا بهادری و فرانک بحرالعلومی (1397). معرفی و بررسی علمی نسخه خطی منحصر به فرد پنج گنج نظامی محفوظ در کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران. تحقیقات کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاهی، 52 (2)، 149-173.
کرم‌رضایی، پریسا (1394). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران. ج 21. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی؛ دانشگاه تهران، کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد.
گلدنر، کارل فریدریش (1381). اوستا کتاب مقدس پارسیان. ترجمۀ ژاله آموزگار. تهران: اساطیر.
متین، پیمان (1392). «ذخیرۀ خوارزمشاهی». در دانشنامۀ جهان اسلام. زیر نظر غلامعلی حداد عادل. (ج 18: 782-785). تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی. دسترسی برخط در 24 آذر 1401https://rch.ac.ir/article/Details/11241.
مزداپور، کتایون (1387). «چند دستنویس نویافتۀ اوستا». نامۀ ایران باستان 8 (1-2): 3-19.
مزداپور، کتایون (1381). نویافته‌های کهنسال. در جهان کتاب. 7 (7-8)، 151-152: 10-14.
مزداپور، کتایون (1392). پیشگفتار. در وندیداد ساده (اوستای 976ت) (1392). به کوشش ایرج افشار و کتایون مزداپور. تهران: انتشارات فروهر.
منزوی، علی‌نقی (1332). فهرست کتابخانۀ اهدایی آقای سید محمد مشکوه کتابخانۀ دانشگاه تهران. ج 2. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
وندیداد ساده (اوستای 976ت) (1392). به کوشش ایرج افشار و کتایون مزداپور. تهران: سازمان انتشارات فروهر.
هاشمی، احمد (1389). حنین بن اسحاق. در دانشنامۀ جهان اسلام (ج 14: 296-302). تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی. دسترسی برخط در 24 آذر 1398https://rch.ac.ir/article/Details/8107.
References
Aghaei, A. (ed.). Irankoran (Bibliotheca Coranica Iranica)–Digital catalogue of Qurʾān manuscripts from Iranian collections. Published online: http://irankoran.ir/
Andrés-Toledo, M. Á., & Cantera, A. (2012). Manuscripts of the Wīdēwdād. In Alberto Cantera (ed.), The Transmission of the Avesta (Iranica 20) (207–243). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
Bronk Ramsey, C.B., (2022). OxCal 4.4. Electronic document: https://c14.arch.ox.ac.uk/oxcal.html.
Cottrell, E. J. (2021). Retour sur la biographie de Ḥunayn ibn Isḥāq (m. 873): Que nous apprend un manuscrit inédit du Ādāb al-Falāsifa? In idem (ed.). Prophets, Viziers, and Philosophers, Proceedings of the International Conference organized at the Freie Universität Berlin on October 10th-11th, 2014. Groningen: Barkhuis.
Déroche, F. (1983). Les manuscrits du Coran. Aux origines de la calligraphie coranique - Catalogue des manuscrits arabes. Deuxième partie: Manuscrits musulmans, tome I, 1. Paris: Bibliothèque nationale.
Déroche, F. (1987.) Les manuscrits arabes datés du IIIe/IXe siècle. In Revue des Etudes Islamiques 55–57, 343-380.
Déroche, F. (1992). The Abbasid tradition: Qur’ans of the 8th to the 10th centuries AD, The Nasser D. Khalili Collection of Islamic Art Vol. I. London and Oxford: The Nour Foundation, Azimuth Editions and Oxford University Press.
Frye, R. N. (1974). Islamic Book Forgeries from Iran. In Richard Gramlich (ed.), Islamwissenschaftliche Abhandlungen Fritz Meier zum sechzigsten Geburtstag. (pp. 106-109). Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
Marx, M. (ed.). Manuscripta coranica–digital catalogue of Qurʾān manuscripts. Published online by Berlin-Brandenburg Academy of Sciences and Humanities. https://corpuscoranicum.de
Marx, M., & Jocham, T. J. (2019). Radiocarbon (14C) dating of Qurʾān manuscripts. In A. Kaplony and M. Marx (eds). Qurʾān Quotations Preserved on Papyrus Documents, 7th–10th Centuries and the Problem of Carbon Dating Early Qurʾāns (Documenta Coranica 2) (pp. 188–221). Leiden: Brill.
Parrello, D. (2000). Ḵamsa of Neẓāmi. In Ehsan Yarshater (ed.). Encyclopaedia Iranica. Last update: November 10, 2010. Accessed online on December 15, 2022: http://www.iranicaonline.org/articles/kamsa-of-nezami
Reimer, P. J., Austin, W. E., Bard, E., Bayliss, A., Blackwell, P. G., Ramsey, C. B., ... & Talamo, S. (2020). The IntCal20 Northern Hemisphere radiocarbon age calibration curve (0–55 cal kBP). Radiocarbon, 62(4), 725-757.
Saʿīdī Sīrjānī, A. A. (1993). Ḏaḵīra-ye Ḵᵛārazmšāhī”. In Ehsan Yarshater (ed.). Encyclopaedia Iranica. Last update: November 11, 2011. Accessed online on December 15, 2022: http://www.iranicaonline.org/articles/dakira-ye-kvarazmsahi-persian-encyclopedia-of-medical-knowledge
Taqizadeh, S. H.. (1939). Various eras and calendars used in the countries of Islam. In Bulletin of the School of Oriental Studies, 9/4, 903–922.
Youssef-Grob, E.-M. (2019). Radiocarbon (14C) Dating of Early Islamic Documents: Background and Prospects. In Andreas Kaplony and Michael Marx (eds.). Qurʾān Quotations Preserved on Papyrus Documents, 7th-10th Centuries and the Problem of Carbon Dating Early Qurʾāns (Documenta Coranica 2) (pp. 138-187). Leiden: Brill.
تحقیقات کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاهی
دوره 56، شماره 3
مهر 1401
صفحه 63-80

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار